BRUSELLOZUN KLİNİKİ ƏLAMƏTLƏRİ

BRUSELLOZUN KLİNİKİ ƏLAMƏTLƏRİ OLMADAN,

SERELOJİ REAKSİYALARIN MÜSBƏT OLMASI

XƏSTƏLİYƏ DİAQNOZ QOYULMASINA ƏSAS VERMİR

Veterinar Doktor Əbülfət Alıyev

Ədəbiyyat məlumatı.Yad orqanizmlər daxil olduqdan sonra tezliklə (dəqiqələr, saatlar ərzində) anadangəlmə təbii müqavimət (rezistentlik) mexanizmlərinə məhv edilirlər. Əks təqdirdə adaptiv immun cavab işə düşür. Anticismciklər müxtəlif antigenlərə qarşı geniş spektrli spesifikliyə malik zərdab qlobulinləridir. Аntigenlər spesifik birləşmə хüsusiyyətinə malikdir, komplementi аktivləşdirir, makrofaqların faqopsitar аktivliyini gücləndirir və bakterial toksinləri neytrallaşdırır. C - reaktiv zülal qaraciyərdə hazırlanan pentamer qlobulindir. Zədə yaxud infeksiya düşdükdən bir neçə saat sonra qan zərdabına keçir, bakteriyaların səthində fosforilxolinlə birləşir, komplementi аktivləşdirir, faqositozu stimullaşdırır. Bununla da bir sıra bakterial infeklsiyalar zamanı anticismlərə bənzər funksyaları yerinə yetirir. Ə. İnsanov (2004

Təbii immunizasiya və ya peyvəndləmədən sonra immunoloji reaklsiyalar müxtəlif dərəcədə müsbət ola bilər. Buna görə də xəstəliyin klinik əlamətləri olmadan, bruselloza görə sereloji reaksiyaların müsbət olması bruselloza diaqnoz qoyulmasına əsas vermir. Hemakulturanın alınması xəstəliyin etiologiyası haqqında məsələni həll erdir. F. Ş. Мəmmədzadə, Ş. Х. Qurbanov, R. İ. İsmayılova (2002)

Bruselloza görə müxtəlif dərəcədə davamlılığı olan heyvanlarda immunitetin spesifik və qeyri -spesifik faktorları arasında ziddiyyətli əlaqə mövcuddur. Müdafiənin qeyri - spesifik faktorları (faqositoz, lizosim, properdin, komplement, qan serumunun bakterisid və opsonizəedici gücü) yüksək oldukca, immunitetin spesifik faktorların (аqqlütininlər, hemaqqlütininlər, kompliment birləşdirici аntitellər) da müvafiq olaraq aşağı səviyyədə olur. Camış və qaramala nisbətən zebuların оrqanizmində brusellaların dissiminasiya və eliminasiya dərəcələri tam fərqlidir. Bu isə onun qanında komplementin miqdarının müxtəlifliyi ilə izah olunur. Belə ki, qaramala nisbətdə camışların, camışlara nisbətdə isə zebuların qanında komplementin miqdarı çoxdur. Е. A. Əliyev (1980, 2002, 2004)

TƏDQİQATIN MATERİAL VƏ METODLARI

45 baş ada dovşanları vahid bruselloz antigeni ilə 1 - ci gün 1ml, 6 - cı gün 2 ml, 14 - cü gün 2,5 ml bud nahiyyəsindən əzələ daxilinə immunizasiya edilmiş, 21- ci gün serumun titri AR - lə yoxlanılmış, ən aşağı titr 1: 160, yuxarı isə 1: 1280 titrlər olmuşdur. Sonra hər iki titrlərin mixbərlərinin çöküntüsü 1: 5 – dən 1: 1280 - ə qədər müxtəlif ada dovşanlarına immunizasiya edilmiş, 5 - gündən sonra nəticələri aşagıdakı kimi olmuşdur: Son hədd titri AR - lə 1: 160 olan serumun 1: 5, 1: 10, 1: 20 - ə qədər duruldulmuş 18 – 24 saat sonrakı çöküntüsündən ada dovşanlarına immunizasiya etdikdə spesifik anticismlər əmələ gəlməmiş, sonrakı titrlərin çöküntüsünə qarşı əmələ gəlmişdir. Son hədd titri AR lə 1: 1280 olan serumun 1: 5, 1: 10, 1: 20, 1: 40, 1: 80 durultmalarına qarşı spesifik anticismlər əmələ gəlməmiş, lakin 1: 160 - dan yuxarı çöküntülərə qarşı spesifik anticismlər əmələ gəlmişdir. Təcrübələr 3 - dəfə təkrar edilmiş, eyni nəticələr alınmışdır. 2009 cu ilin hesabatında bu barədə məlumat verilmiş, Az. ETBİ – nin elmi şurası hesabatı qəbul etmişdir. Cədvəl 1.

Komplementin birləşmə reaksiyasını ilk dəfə 1901 - ci ildə Borde və Janqu, 1909 - cu ildə isə Qolt brusellozun diaqnostikası məqsədilə təklif etmiş, bu gün də ən dəqiq üsul kimi baytarlıq və tibb praktikasında tətbiq edilməkdədir. Komplement kimi reaksiyada erkək hind donuzunun serumu götürülür. Komplement qanın bakterisidlik göstəricisidir. Bu reaksiya antigen – anticism kompleksinin sərbəst komplementi təsbit (fiksasiya) etmə prinsipinə əsaslanır. Bu reaksiya bakterioliz və hemoliz kimi 2 fenomen reaksiyanın əsasını təşkil edir. Bakterioliz hadisəsini alman tədqiqatçısı Rixard Pfeyfer və Rus mikrobioloqu V. İ. İsayev hind donuzlarını zəiflədilmiş vəba vibrionu ilə peyvənd edərkən heyvanların qan zərdabında spesifik anticismlər - bakteriolizinləri müşahidə etmişlər. Əldə edilmiş immun qan zərdabına in vitro diri vəba vibrionları əlavə olunarkən komplementin iştirakı ilə lizisə uğramış və ona görədə bakteriolizis reaksiyası adlandırılmışdır.

Hemoliz fenomeni isə Borde, F. Çistoviç 1898 - ci ildə qoç eritrositlərini ada dovşanına 3 dəfə artan dozada hiperimmunizasiya etmiş, əmələ gələn spesifik anticismlər komplementin iştirakı ilə “in vitro” qoç eritrositini lizis etmiş, bu da rəngin qızarması ilə müşahidə olunmuşdur. Bu hadisəni hemolizis reaksiyası adlandırmışlar. Bruselloz antigeni orqanizm üçün iri molekullu genetik yad cism olub, orqanizmə daxil olduqda spesifik anticismlərin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Əmələ gəlmiş spesifik anticism isə “in vitro” (mixbərdə) müvafiq antigeni elektrolitik mühitdə əridərək çöküntü halında özünü göstərir. Bakterioliz, hemoliz reaksiyalarına və antigenə verilən tərifə nəzər salsaq, məlum olur ki, orqanizmin infeksion (bruselladan) və qeyri infeksion (qoç eritrositindən) maddələrdən mühafizəsi immunitetdir.(R. Petrov 1976), (Ə.Ə.Alıyev 2009) Bakterioliz və hemoliz reaksiyalarından belə nəticəyə gəlmək olar; antigenlərə qarşı əmələ gələn spesifik anticismlərin funksyası brusella antigenini və ya qoç eritrositini mühitdə lizis etməkdir. Bu hadisəni dünya alimləri eyni zamanda immun cavab adlandırıblar. KBR - də isə hemoliz reaksiyası bakterioliz reaksiyasına indiqator (nəzarət) rolunu oynayır. Komplement bir sistem üçün yetərlidir. Əgər komplement bakteriolitik sistemdə birləşirsə, hemolitik sistemdə hemoliz olmur, bu zaman reaksiya müsbət, nəticəsi isə xəstə hesab edilir. Əksinə, kompliment hemolitik sistemdə birləşirsə qoç eritrositi lizis olur, mixbər qızarır, reaksiyanın nəticəsi mənfi hesab edilməklə, heyvan sağlam hesab edilir. Bu prosesdə spesifik anticismlərin vəzifəsi hər iki halda yalnız müvafiq antigeni lizis etməkdir.

Yəni, orqanizmdə brusellalara qarşı spesifik anticismlər əmələ gəlirsə və həm orqanizmdə və ya mixbərdə müvafiq antigeni əridirsə (reaksiyada heyvanın öz komplimenti deyil, erkək hind donuzunun serumu istifadə edilir, bu isə düzgün ekspertiza üçün məqbul sayıla bilməz!) bu nəticəni xəstəlik göstəricisi kimi qəbul etmək olmaz! Çünki, bu xəstəlikdən təbii sağalma, bakteriolizis göstəricisidir. Qoç eritrositinə qarşı əmələ gələn hemolizin komplimentin iştirakı ilə eritrositi lizis edirsə, bu hadisə də immun cavabdır və bu nəticəni də xəstə heyvan serumuna indiqator (nəzarət) kimi götürmək düzgün deyil. Bu reaksiya da immun fonu göstərir. Cədvəl 2.

3 – cü təcrübədə vahid bruselloz antigeni 6 mixbərdə hərəsində 4 - ml olmaq şərtilə götürülmüş 30, 60, 90, 120, 150, 180 dəqiqə intervallarda suda qaynadılmış, hər nümunədən 2 - ədəd ada dovşanlara komissiyon enteral, subdermal, intraperitonal olaraq yeridilmişdir. 5 - gündən sonra nəticələr CBS - ilə yoxlanılmış nəticə müsbət olmuşdur. Antigenin qaynama temperaturunda 3 - saat saxlanıldıqdan sonra da spesifik anticism əmələ gətirmə qabiliyyətini saxladığı komissyon təsdiq edildi. Spesifik anticismlərin əmələ gəlməsi 5 gün ərzində olduğu halda, enteral immunizasiyada 3 – 5 gün sonra spesifik anticismlərin əmələ gəlməsi Az. ETBİ –də 2008 - ci il tarixdə komissyon təsdiq edilmişdir. Seroloji reaksiyaya mənfi verən erkək və mayalanmış ada dovşanları olmuşdur. Cədvəl 3.

Növbəti təcrübədə vahid bruselloz antigeni 7 ada dovşanına və ya 3 – baş qoçun bud əzələsinə 1,5 ml, 7 gün fasilə ilə artan dozada 7 - ci gün 2 ml, 14 - cü gün 2,5 ml, inyeksiya edilmiş, hər 10 gündən bir qanın serumu seroloji müayinəyə cəlb еdilmişdir. Hər seroloji müayinə zamanı ada dovşanlardan 1 – i qansızlaşdırılmış, serumu ayrılmış, daxili orqanlarından və sümük iliyindən steril şəraitdə mövcud və yeni bulyon qida mühitlərinə əkmələr edilmiş, 1 sutkadan başlayaraq 3 cü sutkaya qədər nəzarət edilmiş, qida mühitinin ph –ı yoxlanılmış neytral olmuşdur. Nəzarətdə isə Yordaniya və Qırğızıstan istehsalı olan Rev – 1 bruselloz vaksini əkilmişdir. 1 – 3 sutkadan sonra bulyonda lakmus kağızı ilə ph 8 – 10 güclü qələvi olmuş, 4-5 ci gündən sonra ph 5-6 turş mühitə dəyişmişdir. Aqara əkilmiş 2 günlük kultura 0,5% - li fenolun fizioloji məhlulu ilə yuyulmuş, hazırlanmış suspenziya 70 dərəcə C də 1 – saat su hamamında inaktivasiya edilmiş, sonra 16 - saat soyuducuda saxlandıqdan sonra monospesifik hiperimmun bruselloz serumu ilə Həlqə Presipitasiya (HPR) ilə yoxlanılmışdır. Nəzarətdə isə Rev – 1 dən hazırlanmış antigen, vahid bruselloz antigeni pozitiv, neqativ və müayinə olunan heyvanın serumu götürülmüş, nəticələr müqayisə edilərək, diaqnostik qiymətləndirilmişdir. Həlqə Presipitasiya reaksiyası (HPR) sınaq təcrübəsində 0,3 ml 1: 10 hazırlanmış suspenziya, 0,3 üzərinə standart pozitiv serum, nəzarətdə isə eyni qayda ilə standart vahid bruselloz antigeni pozitiv, neqativ və müayinə olunan serumla 55 dərəcə su hamamında 4 dəqiqə saxlanıldı, sonra 4 dəqiqə soyuq suya mixbərlər keçirildi. Proses 4 dəqiqə fasilə ilə isti soyuq rejimdə saxlanıldı. Reaksiyanın nəticəsi nəzarətdə standart vahid bruselloz antigeni ilə pozitiv serum arasında reaksiya gedən zaman müqayisə edilərək diaqnostik qiymətləndirildi. Antigen üzərində alınan nəticələrə görə ada dovşanlarının qanında 4 - 5 – ci gündən başlayaraq spesifik anticismlər əmələ gəlir. Rev – 1 antigenin, vahid bruselloz antigenindən fərqli cəhəti HPR ilə nəticə 16 – 30 dəqiqədə deyil, 1 -3 saat ərzində reaksiyanın ləngimişdir. Orqanlardan hazırlanmış suspenziya diri çəkisi 2 kq olan ada dovşanına və ya 1 aylıq broyler cücəsinə hər nümunə 2 – başa bud və ya döş əzələsinə 1 ml hesabı ilə inyeksiya edildi. Bioloji sınaqla 5 - ci gün serumun ÇBS və HPR – ilə nəticəsi mənfi olmuş, nəzarətdə isə Rev – 1 antigen və vahid bruselloz antigeni olduğundan nəticə hər iki reaksiya ilə müsbət olmuşdur. Lakin Rev – 1 antigenə qarşı spesifik anticismlər 11 – 14 gündən sonra müsbət olmuşdur. Orqanlardan hazırlanmış suspenziyalardan yalnız qaraciyər suspenziyası HPR - ilə müsbət olmuş, lakin bioloji sınağın nəticəsi mənfi olmuşdur. Bu təcrübələr eyni qayda ilə Ştamm – 82, Rev - 1, Ştamm – 19 la paralel aparılmış, 7 – 14 gündən başlayaraq ÇBS, AR, KBR və HPR ilə müayinə edilmiş serumun nəticələri müsbət olmuş, Lakin HPR ilə reaksiya 1 - saata qədər ləngimişdir. Orqanlardan hazırlanmış suspenziyaların nəticələri standart vahid bruselloz antigeninin nəticələri ilə eyni olmuşdur.

Göstərilənlərlə yanaşı Azərbaycan Respublikasının Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi yanında Dövlət Baytarlıq Xidmətinin 21.04.2014 tarixli 13 saylı əmrinə əsasən yeni diaqnostika üsulunun mövcud üsullarla müqayisədə səmərəliliyini yoxlamaq üçün Quba Zona Baytarlıq Laboratoriyasının (ekspertiza № 291) verdiyi 25 baş xəstə və 20 baş sağlam heyvandan götürülmüş qan və süd nümunələri mövcud və yeni üsullarla müqayisəli komissyon yoxlanılması üçün Respublika baytarlıq Laboratoriyasına komissiya üzvləri ilə birlikdə təqdim edilmiş, nəticələr bakterioloji, ZPR, İFA və yeni “ABNUREL” Triada Reaksiyası ilə yoxlanılmışdır. Alınmış nəticələrə əsasən seroloji üsullarla müsbət vermiş 25 baş xəstə heyvanın ZPR-lə yoxlanılması nəticəsində yalnız 5 baş xəstə heyvan müəyyən edilmişdir. İFA-nın nəticələrinə əsasən isə 24 baş xəstə heyvanın 2 - si mənfi, qalanları təbii immunizasiyalı heyvanlar olmuşdur, eyni zamanda seroloji reaksiyalarla sağlamlardan 9 – başda da İFA müsbət yəni xəstəliyi keçirib sağalmış olmuşdur. Bakterioloji və yeni üsulla araşdırmaların nəticələri 25 baş heyvanın xəstə olmadığını təsdiq etmişdir. Nəticələr Azərbaycan Tibb Universitetinin Mikrobiologiya və İmmunologiya kafedrası əməkdaşlarının 13 may 2014 -cü il tarixdə keçirdiyi yığıncağında geniş müzakirə edilərək hazırlanmış metodik göstəriş bəyənilmiş və nəşr etdirilməsi tövsiyə edilmişdir.

Heyvan və insan orqanizmləri müxtəlif immun vəziyyətdə olduğundan, xəstəliyin müxtəlif dövrlərində mövcud seroloji üsullarla ona diaqnoz qoymaq çətinlik törədir. Bu üsullar brusellaları yayan orqanizmləri tam aşkar etmir və bu səbəbdən brusellanın axtarılmasına əsaslanan kütləvi müayinə üçün daha səmərəli üsulların tətbiq edilməsini tələb edir.

NƏTİCƏLƏR

1. Yalnız seroloji üsulların müsbət nəticələri ilə heyvanların məcburi kəsimə göndərilməsi məqsədəuyğun hesab edilə bilməz.

2. Müsbət nəticələrin eyni zamanda paralel olaraq İFA vasitəsilə Ig M-in və ZPR -ilə yoxlanılması tövsiyyə edilsin.

3.Yeni üsulun səmərəliliyini nəzərə alaraq, Ə. Ə. Alıyevin təqdim etdiyi "brusellozun Diaqnostikasının Təkmilləşdirilməsinə dair Metodik Göstəriş"-İ Bəyənilsin və Nəşr Etdirilməsi Tövsiyə edilsin.

4. Bruselloza diaqnoz o zaman düzgün qoyulmuş hesab edilir ki, brusella təmiz kultura kimi ayrılsın, nəzarət və təcrübə mixbərlərində özünü standart bruselloz antigeni kimi aparmış olsun. Yəni, hər iki nəzarət mixbərlərində eyni müddətdə neqativ serumla aydın nəzərə çarpan mənfi nəticə, monospesifik pozitiv (hiperimmun) serumla isə aydın, gözlə görünən həlqə əmələ gəlsin (presipitasiya) və mixbərin dibinə çöksün. Həmin suspenziyanın bioloji sınaqla nəticəsi müsbət olsun. (“ABNUREL” Triada reaksiyası).

4. Hazırlanmış metodik göstərişdən bruselloza həssas bütün növ heyvanların, eləcə də zooantroponoz xəstəlik olduğundan insanların brusellozunun diaqnostikasında da istifadə oluna bilər.

5. İnfeksion xəstəliklərin iti,kəskin dövründə serumda spesifik anticismlər əmələ gəlmədən sürü məhv ola bilir, bu səbəbdən xəstəliyin inqubasiya dövründə mövcud seroloji üsullarla diaqnoz qoymaq mümkün olmur, xəstəlik prodromol dövrə keçəndə dəyən ziyan daha çoxalır. Bu səbəbdən “ABNUREL” Triada reaksiyası digər infeksion xəstəliklərin diaqnostikasında da tətbiq edilə bilər, lakin törədicilərin bəzi spesifik xüsusiyyətləri mütləq nəzərə alınmalıdır!

6. Yeni AF1, AF2 və AF3 aqar və bulyon qida mühitləri Ph – ı tənzimlənərsə, digər aerob bakterial mikroorqanizmlərin yetişdirilməsində də istifadə oluna bilər.

ƏDƏBİYYAT

1. Ə. Ə. Alıyev N. G. Quliyev, H. M. İsgəndərov, N. F. Atakişiyev - Bruselloz antigeni ilə patogen brusellalar arasında ziddiyyətlilik mövcuddur. Azərbaycan aqrar elmi jurnalı, 2007, № 8 - 9, səh.75.

2. Ə. Ə. Alıyev, N. G. Quliyev, F. R. Gülalıyeva Aqrar elmi jurnalı N 3 2011 – ci il “ Brusellozlu və immitetli orqanizmlərin təfriqi” səh 122.

3. Ə. Ə. Alıyev, F. R. Gülalıyeva Aqrar elmi jurnalı N 3 2011 – ci il “Brusellaların süni qida mühitlərində spesifik boy vermə müddətinin öyrənilməsi” səh. 125.

4. Alıyev, N. G. Quliyev, F. R. Gülalıyeva - Milli Elmlər Akademiyası və Ali Attestasiya Komissiyasının orqanı olan “ELM” qəzeti 17 noyabr 2011 –ci il 29 - 30 (1007 - 1008) “ABNUREL” triada reaksiyasının Brusellozun diaqnostikasında tətbiqinə dair” səh.9.

5. Alıyev Ə. Ə. Quliyev N. G. Həsənov E. H. Gülalıyeva F. R. tərəfindən aylıq beynəlxalq elmi – nəzəri Elmi iş jurnalı 02 (28) 2011 sayında “Kənd təsərrüfatı heyvanlarının brusellozunun diaqnostikasının təkmilləşdirilməsinə dair” səh. 35 – 40

6. Alıyev Ə. Ə. Quliyev E. H. Həsənov Milli Elmlər Akademiyası və Ali Attestasiya Komissiyasının orqanı olan “ELM” qəzeti 21 iyun 2004 il “Brusellozun diaqnostikasının təkmilləşdirilməsinə dair”. Səh. 14.

7. Ə. Ə. Alıyev N. G. Quliyev E. H. Həsənov M. A. Qarayeva – Bruselloza qarşı orqanizmin spesifik cavab reaksiyası immun raaksiyadır. Azərbaycan beynəlxalq elmi nəzəri jurnal N 6 - 7 səh 24 – 30.

8. Alıyev Ə. Ə. Quliyev N. G. Həsənov E. H. M. A. Qarayeva - Bruselloz zamanı spesifik anticismlərin mövcudluğu xəstəlikdən sağalma göstəricisidir. Azərbaycan beynəlxalq elmi nəzəri jurnal N 8 – 9 səh 34 – 38.

9. Ə. Ə. ALIYEV - Bakteriolizis - bruselloz zamanı spesifik anticismlərin diaqnostik titr göstəricilərinin mövcudluğu kimi. Səh. 118 – 122, Azərbaycan Təbabətinin müasir nailiyyətləri, №1, 2012. Səh.224. Rüblük elmi – praktik jurnal.

10. R. F. Axundov, H. A. Rəhimova, Ə. Ə. Alıyev, F. R. Gülalıyeva – Mikroorqanizmlərin yetişdirilməsi üçün yeni qidalı mühitin effektliliyinin öyrənilməsi, 154 – 155, Azərbaycan Təbabətinin müasir nailiyyətləri, Səh.224. Rüblük elmi – praktik jurnal.№1, 2012.

11. Veterinar həkim, Əbülfət Əhməd oğlu Alıyevin məqalələri www.heyvanbazari.com/. 2014

Çapa verilmişdir. 03.12.2015 ci il.

Mövzuya dair facebokda Əbülfət Aliyev yazın profilimdə Adsız albomlarda lazımi sənədlərlə tanış ola bilərsiniz.

Youtube –də Twitter- de Əbülfət Alıyev yazın video materiallar və tv çıxışlarla tanış Ola bilərsiniz.

Əlaqə üçün: elpoçt ünvanım [email protected]

SKAYP- la veterinar-aliyev yazın

Mob(050,070,055) – 369-99-51 veterinar doktor Əbülfət Alıyev