RASIONAL YEMLƏMƏ
RASIONAL YEMLƏMƏ VƏ SERVİS DÖVRÜNƏ NƏZARƏT TEXNOLOGİYASININ TƏTBİQİNİN ƏRZAQ TƏHLÜKƏSİZLİYİNİN TƏMİN OLUNMASINDA ROLU
Mətləb Məhəmməd oğlu Xəlilov (Aqrar elmlər üzrə fəlsəfə doktoru) veterinar həkim Əbülfət Əhməd oğlu Alıyev Ərzaq təhlükəsizliyinin təmin olunması istiqamətində görülən tədbirlər çərçivəsində ölkədə heyvan mənşəli məhsulların istehsalını artırmaq, mal-qaranın cins tərkibini yaxşılaşdırmaq, süni mayalama tədbirlərinin həyata keçirilməsini sürətləndirmək məqsədi ilə dövlətimiz aqrar sahədə istehsal imkanlarının daha da yaxşılaşdırılması üçün davamlı addımlar atır. Xüsusən Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin 2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı təminatına dair imzaladığı Dövlət Proqramı əhalinin ərzaq təhlükəsizliyinin təminatı cəhətdən xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Alimlər hörmətli Prezidentimiz cənab İlham Əliyevin qarşıya qoyduğu vəzifələrin məsuliyyətini hiss edir, heyvandarlığın elmi əsaslarla dinamik inkişafı üçün daim çalışırlar. Bu gün Aqrar elmin strateji məqsədi tədqiqatların regionlar üzrə təsərrüfat fəaliyyətinin istiqamətinə uyğunluğunu təmin etmək, mövzu planlarını sahibkarların tələbləri əsasında formalaşdırmaq, tədqiqat nəticələrinin tətbiqi və yayılması sistemini təkmilləşdirmək, elmin maddi-texniki bazasını və kadr potensialını gücləndirməkdən ibarətdir. Respublikamızda maldarlığın daha da inkişaf etdirilməsi, bu sahədə damazlıq işinin keyfiyyətinin yüksəldilməsi və mövcud heyvanların cins tərkibinin yaxşılaşdırılması istiqamətində dövlət tərəfindən çox ciddi tədbirlər görülməkdədir. Bu məqsədlə dövlət başçısının 21 avqust 2008-ci ildə imzaladığı “Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarının toxum, gübrə və damazlıq heyvanları ilə təmin edilməsinə əlavə dəstək verilməsi barədə sərəncamdan sonra Avropanın inkişaf etmiş dövlətlərindən, Almaniyadan, Avstraliyadan yüksək məhsuldar cins heyvanlar alınıb gətirilməkdədir. Gətirilən heyvanlar südlük və südlük-ətlik, ətlik istiqamətli cinslərdir. Bu heyvanların gətirilməsində əsas məqsəd əhalinin südə olan tələbatını ödəməkdən ibarətdir. Ət məhsuldarlığının artırılması, Azərbaycanda ətlik maldarlığın inkişaf etdirilməsi də çox vacibdir. Odur ki, Azərbaycana ətlik istiqamətli cinslərin Şarole, Hereford, Aberdin-Anqus, Kalmık, Şorthorn, Hollavey, Limuzin, Santa-Hertruda kimi cinslərin Respublikamıza gətirilərsə ət məhsulunun artırılmasında böyük rol oynayar. Respublikaya gətirilmiş cins heyvanların iqlimə uyğunlaşmasına da xüsusi fikir verilməlidir. İqlimə uyğunlaşmanın bəzi qanunauyğunluqları mövcuddur. Heyvanların iqlimə uyğunlaşması uzunmüddətli mürəkkəb şəraitdə keçir. Bu prosesdə insan əməyinin rolu böyükdür. Yəni, heyvanlar həm təbii iqlim amillərinin, həm də təsərrüfat amillərinin (yemin kimyəvi tərkibi, keyfiyyəti, bəsləmə, qulluq, xəstəliklər və onların profilaktikası, damazlıq işi, xüsusi ilə də süni mayalandırma işinin) təsiri altında olurlar. Demək, xaricdən gətirilmiş mədəni cinslər bioloji-təsərrüfat xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq rayonlara düzgün yerləşdirilməlidirlər. Belə ki, Abşeron yarımadasında, Şəki-Zaqatala bölgəsində Qara-ala cinsli inəklərin, Gəncə-Qazax bölgəsində Şvis, Muğan-Şirvan bölgəsində Simmental cinsli inəklərin yerləşdirilməsi məqsədəuyğun hesab edilir. Respublikada heyvandarlığın inkişafı, eləcə də heyvandarlıq məhsulları istehsalının artırılması, emalın yaxşılaşdırılması, damazlıq işi daim aktual problem kimi qalmaqdadır. Heç şübhəsiz, sözügedən sahənin inkişafı daim dövlətin diqqət mərkəzindədir, bunun üçün vaxtaşırı maliyyə də ayrılır. Amma nəticəni əks etdirən rəqəmlərə diqqət yetirəndə məlum olur ki, heyvandarlıq təsərrüfatının inkişaf etdirilməsi, bu sahədə vəziyyətin yaxşılaşdırılması istiqamətində müəyyən işlər görülməsinə baxmayaraq, mövcud durum qənaətbəxş deyil. Buna əsas bir səbəb də heyvandarlıq fermer təsərrüfatlarında rasional yemləmənin olmaması və doğumdan sonra heyvanların növbəti mayalanması zamanı servis dövrünə nəzarətsizliyin mövcudluğudur.
Rasional yemləmənin təşkili və servis dövrünə nəzarət etməklə, xəstəliklərə davamlı və məhsuldarlıq göstəriciləri yüksək cinslərin artırılmasına Respublikamızda nail olmaq olar. Belə ki, Respuplikaya gətirilmiş cins heyvanlar məhsuldar və saxlayıcı balanslaşdırılmış yem rasionu ilə yemləndirilməlidir. Lakin bu gün boğazlıq dövründə heyvanlara verdiyi südə, doğulacaq balaya görə məhsuldar və diri çəkisini saxlamaq üçün saxlayıcı yem rasionu verilmir. Həmçinin doğumdan 1-ay sonra heyvanlar hövrə gələn zaman dərhal mayalandırılır. Yəni doğumdan sonra növbəti mayalanma arasındakı dövr servis dövrü adlanır ki, bu isə qaramalda 90 gün, camışlarda 100 gün olmalıdır, bu müddətlər də nəzərə alınmır, nəticədə qaramaldan laktasiya dövründə 10 ay süd sağılmadan və heyvana 60 gün südünü qurutma dövrü verilmədən, heyvanın təkrar doğmasına səbəb olur. Bu zaman həmin heyvanda ağız südü əmələ gəlmir və turşumuş südlə yeni doğulmuş buzovlar mayalandırılır ki, bu isə həmin buzovlarda qastroenterekolit, bronxopnevmoniya və dispepsiya ilə özünü büruzə verir ki, nəticədə buzovların kütləvi ölümünə səbəb olmaqla, cinsin tezliklə cırlaşmasına gətirib çıxarır. Onun nəticəsidir ki, ölkəyə gətirilmiş cins heyvanlar 3-4 doğumdan sonra məhsuldarlıq göstəriciləri aşağı düşməklə, heyvanların çıxdaş edilməsinə səbəb olur. Sovxoz dövründə cins qaramal əhaliyə paylandı. Həmin heyvanların mələzləri bu gündə Respublikada var, lakin həmin heyvanlarda sutkalıq süd sağımı 25-30 litrdən indi 5-7 litrə düşüb. Bu fakt göstərilənlərə nümunədir. Həmçinin buzovlara 6 aya qədər üzlü və üzsüz süd verilməlidir, buna əməl edilmədən çox zaman ağız südü almayan buzovlar yemə öyrədilir. Belə hallar həmin buzovların inkişafdan qalmasına səbəb olur. İlk düyələr 18 aylığında mayalandırılmalı, diri çəkisi 360 kq olmalıdır. Lakin göstərilən problemlərin mövcudluğu 18 aylığında 360 kq düyənin olmasına imkan vermir. Rasional yemləmə və 90-100 günlük servis dövrü cins qaramal və camışçılıq təsərrüfatlarında tətbiq edilərsə, cırlaşmaya meylliyin qarşısı alınmaqla, fermerlərin ən azı hər heyvandan 2-3 aylıq süd artımına, buzov ölümünün qarşısının alınmasına, xəstəliklərə davamlı və məhsuldarlıq göstəriciləri yüksək, cinslərin artırılmasına Respublikamızda nail olmaq olar. Odur ki, heyvanların məhsuldarlığının artırılması və xəstəliklərə davamlı buzovların yetişdirilməsi üçün, 1 inəyə 10 ay laktasiya, 60 gün südünü qurutma dövrü verilməsi üçün doğumdan 90-gün sonra qaramal, camışlar isə 100 cü gün mayalandırılmalıdır. Heyvan sahiblərindən toplanan anamnez məlumatlarına görə məlum olmuşdur ki, respublikada heyvanlar bir tərəfli yemləndirilir. Hətta heyvana daş duz, küləş belə verilmir. Heyvanlar yonca otu, quru çörək, buğda kəpəyi və.s göstərilən yemlərlə yemləndirilir ki,. bu isə heyvanlar arasında bir çox yoluxmayan və yolxucu xəstəliklərin baş verməsinə səbəb olur. Ədəbiyyat və internet məlumatlarında qeyd olunur: diri çəkisi 500 kq və illik süd məhsuldarlığı 4000 kq olan inəyin orqanizmindən çıxan quru maddənin miqdarı orqanizmdə olan miqdarından təqribən 2,6 dəfə çox olur. 
Aparılan hesablamalara görə 1 litr südün əmələ gəlməsi üçün inəyin yelinindən 400 litrə qədər qan keçməlidir. Belə inəyin orqanizminin saxlanması üçün 7000 k/kolori və 1 litr südün əmələ gəlməsi üçün 712 k/kolori təmiz enerji tələb olunur.20 kq süd verən inəyin süd məhsulu ilə təqribən 660-700 q zülal, 700-840 q yağ, 70-80 q mineral maddələr ixrac olur. Akademik İvanov bəyan etmişdir ki, yüksək məhsuldar cins heyvanlar kifayət qədər yüksək keyfıyyətli yem rasionları iiə yemləndirilmədikdə, bir müddətdən sonra onlardan gözlənilən məhsul alınmayacaq, heyvanlar get-gedə cırlaşacaq və nəhayət cinslilik qabiliyyətini itirəcəklər. Müasir dövrdə respublikada heyvandarlığın inkişaf etdirilməsi, heyvandarlıq məhsullarının artırılması, məhsulun keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması və onun maya dəyərinin aşağı salınmasında mühüm məsələlərdən biri möhkəm yem bazasının yaradılması ilə yanaşı mal-qaranın tam dəyərli yem payları ilə yemləndirilməsidir. Təcrübə və nəzəriyyə təsdiq edir ki, heyvandarıq sahəsində qarşıya qoyulan vəzifələr yalnız yem bazasının əsaslı surətdə yaxşılaşdırıldığı, təkmilləşdirildiyi şəraitdə yerinə yetirilə bilər.Nəzərə almaq lazımdır ki, heyvanların, xüsusən də yüksək məhsuldar heyvanların düzgün yemləndirilməməsi nəinki, süd, ət və digər heyvandarlıq məhsullarının azalmasına səbəb olur, həmçinin normal bala alınmasına da mənfı təsir göstərir. Heyvandarlıqla məşğul olan təsərrüfat rəhbərləri, xüsusilə də mütəxəssis olmayan fermerlər nəzərdən qaçırmamalı və bilməlidirlər! Möhkəm yem bazası yartmaq, heyvanların cins tərkibini yaxşılaşdırmaq, seçmə və seleksiya yolu ilə (yerli, mələz) yüksək məhsuldar inək və düyələri seçib saxlamaq, yüksək məhsuldar cins törədicilərdən səmərəli istifadə etmək, damazlıq və sünii mayalanma işlərini qaydaya salmaq. Hər bir bölgənin iqlim şəraitinə uyğun cinslərdən istifadə etmək. Mal-qaranın rasional yemlənməsini, bəslənməsini və saxlanmasını zootexniki qayda da təşkil etmək. Az məhsuldar, qoca və çıxdaş heyvanların kökəldilərək ət üçün kəsilməsini təşkil etmək. Cavan heyvanların intensiv yetişdirilməsi və düyələrin 18-20 aylığında cütləşmə çəkisinə çatdırılmasını, erkək malın həmin yaşda yüksək çəkidə ət istehsalı üçün kəsilməsini və bu yolla naxırda inək və camışların xüsusi çəkisinin artırılmasını təşkil etmək. Düyələrin 18- aylığında, qaramalın doğumdan 90 gün, camışların 100 gün sonra mayalanması təşkil edilərsə, Respublikada ərzaq təhlükəsizliyinin davamlılığı təmin olunar.
