XIRDABUYNUZLU HEYVANLARIN ÇİÇƏYİ (VARİOLA)
XIRDABUYNUZLU HEYVANLARIN ÇİÇƏYİ (VARİOLA)
Çiçək kontagioz infeksion xəstəlik olub isitmə, dəri və selikli qişalar üzərində spesifik səpgilərin əmələ gəlməsi ilə səciyyələnir.
Tarixi məlumat. Çiçək çox qədim dövrlərdən insanlara məlum olmuşdur. Yalnız 1766-cı ildə Burjel xəstəliyin infeksion olmasını müəyyən etmiş və 1896-cı ildə Cenner inəklərin çiçəyini qeyd etmişdir. Çiçəyin törədicisinin virus olması 1902-ci ildə Marks və Ştiger tərəfindən qeyd olunmuşdur. Rusiyada xəstəlik XVIII Və XIX əsrlərdə geniş yayılmış, ancaq 1979-cu ildə planlı qaydada aparılan spesifik profilaktik tədbirlər niticəsində yox dərəcəsinə çatdırılmışdır.
Çiçək Afrika, Avropa, Asiya qitəsində geniş yayılmış və xüsusilə Aralıq dənizi sahillərindəki bu infeksiyanın davamlı zonaları mövcuddur.
Azərbaycanda qoyunların çiçək xəstəliyi ilk dəfə 1882-ci ildə Gəncə quberniyasında qeydə alınıb.
İqtisadi zərəri: Qoyunçuluq və donuzçuluq təsərrüfatlarında böyük letellıqla (ölumlə) özünü göstərir. Heyvanların yun və ət məhsuldarlığı aşağı düşür. Müxtəlif profilaktiki və sağlamlaşdırıcı tədbirlər həyata keçirilir ki, bu da müəyyən qədər vəsaitin xərclənməsinə səbəb olur.
Törədicisi: Xəstəliyin törədicisi DNT-li virus olmaqla poksavirus ailəsinə mənsubdur. Qoyun, keçi, donuz və quşların təbii çiçək virusları yalnız uyğun heyvan növünə patogendir. Ancaq qaramalın təbii çiçək virusu və çiçək vaksinləri isə geniş patogenlik spektrinə malikdir.
Davamlılığı: Virus 550C temperaturda 20 dəqiqə, 700C-də 5 dəqiqə və qaynadıldıqda isə ani olaraq məhv olur. Çiçək virusu aşağı temperatura davamlıdır. Amil qartmaqda 1,5 ilə, qoyun yataqlarında 6 aya, xəstəlikdən sağalmış heyvanların yununda isə 2 aya qədər sağ qalır.
Kimyəvi dezinfeksiya maddələrindən 3%-li karbol turşusu, 3%-li natrium qələvisi, 1%-li formaldehid məhlulu amili bir neçə dəqiqəyə məhv edir.
Epizootoloji xüsusiyyətlərii: Təbii şəraitdə xəstəliyə xırda və iribuynuzlu heyvanlar, donuzlar, atlar və quşlar həssasdır.
Təbii şəraitdə iribuynuzlu heyvanlar, camış, at, qatır, dəvə və hind donuzları inəklərin təbii çiçək virusu və çiçək vaksini ilə yoluxurlar.
İnfeksiya törədicisinin mənbəyi xəstə və virusgəzdirəe heyvanlar olmaqla, burun axıntısı və pustul mayesi ilə amili xarici mühitə yayılır. Virus orqanizmə tənəffüs və həzm üzvləri vasitəsilə, selikli qişalar və dəri zədələnmələri ilə daxil olur.
Virus tranmissiv yolla da yayıla bilər. Bundan əlavə ana bətnində transovarial yolla da yoluxma müşahidə edilir. Virus orqanizmdən burun və göz axıntısı ilə ağızsuyu və qartmaqlar vasitəsilə xarici mühitə yayılır.
İnfeksiya törədicisinin yayılmasında yem, su, xidmət vasitələri, peyin və s. mühüm rol oynayır.
Xəstəlik bütün fəsillərdə baş verirsə də ən çox və ən ağır gedişi nəmli və soyuq hava şəraitində olur.
Tövlə şəraitində xəstəlik bəzən binadakı bütün heyvanları əhatə edir. Keyfiyyətsiz yemlərlə yemləndirmə, sıx və natəmiz şəraitdə saxlanma epizootik prosesi fəallaşdırır.
Qoyunlarda çiçək ilin bütün fəsillərində müşahidə edilməklə, ilin soyuq və yağmurlu dövrlərində daha ağır formada gedir. Xəstəlik zərifyunlu qoyunlarda və cavanlarda daha çox müşahidə edilir. İlin isti dövrlərində çiçək əsasən xroniki gedişli olmaqla öz-özünə sağalma ilə nəticələnir. Qoyunçuluq təsərrüfatlarında müvafiq tədbirlərdən istifadə etmədikdə çiçəklə xəstələnmə 100% təşkil edir və ilin soyuq fəsillərində yüksək letallıqla özünü göstərir. Xəstəliyə görə qeyri-sağlam stasionar zonalarda və kütləvi peyvəndlər aparılan şəraitdə çiçək tək-tək heyvanlarda görünməklə olduqca yüngül gedişə malik olur və öz-özünə sağalır.
Patogenezi: Müxtəlif yollarla orqanizmə daxil olmuş virus bir neçə gündən sonra qanda və parenximatoz orqanlarda müşahidə edilir. Sonra virus dəri və selikli qişaların epiteli hüceyrələrinə toplanır. Orqanizmin cavab reaksiyası kimi burada müəyyən mərhələlərlə inkişaf edən çiçək ekzenteması yaranır. Əvvəlcə dəri və selikli qişalar üzərində qırmızı ləkələr-rozeololar yaranır. 1-2 gündən sonra isə bu ləkələr düyünlərə-papulaya və 1-3 gündən sonra düyünlər qabarcıqlara-vezekulalara çevrilir. Qabarcıqların daxilində sarımtıl-serozlu maye olur. Bu mərhələ 5-6 günədək davam edir və pustulalara çevrilir. Bu dövrdə qabarcıqların içərisindəki maye qatılaşır və tədricən irin kütləsi ilə dolur. Bu mərhələ 3 gün davam etdikdən sonra krustoz mərhələsi yaranır, yeni qurumuş pustula qartmaq əmələ gətirir və bunun altında dərinin epiteli təbəqəsi bərpa olunur. Qartmaq adətən 5-6 gündən sonra düşür.
Belə ardıcıl mərhələlər iribuynuzlu heyvanlarda və atlarda görünür, digər növ heyvanlarda mərhələlrin bəzisi müşahidə edilmir.
Çiçək virusunun dəridən orqanizmə keçməsi zamanı heyvanların yüngül xəstələnməsi, respirator və alimentar yoluxmada isə ağır xəstələnmə nəzərə çarpır.
Gedişi və kliniki əlamətləri: Kənd təsərrüfatı heyvanlarında xəstəlik abortiv, yayılmış və hemorroji formada müşahidə edilir.
Abortiv forma zamanı dəri üzərində az miqdarda çiçək ocaqları yaranır və bütün mərhələlər yaranmadan tezliklə sağalma ilə nəticələnir.
Yayılmış forma zamanı çiçək olcaqları böyük sahəni əhatə edir, heyvanın temperaturu kəskin dərəcədə yüksəlməklə onun vəziyyəti ağırlaşır.
Hemorroji forma zamanı dəridə və pustula içərisində çoxlu miqdarda qan sağıntıları nəzər çarpır və buna "qara çiçək" də deyilir.
Qoyunlarda inkubasiya dövrü orta hesabla 8 gün olmaqla, ilk kliniki əlamətlər temperaturun yüksəlməsi, göz qapaqlarının şişməsi, burun və gözdən irinli-selikli mayenin axmasıdır. Bir neçə gündən sonra başda, ön və arxa ətrafların daxili səthlərində, yelin üzərində, cinsiyyət üzvlərində çiçək səpkiləri müşahidə edilir. Qırmızı ləkələr 1-2 günə papulalara çevrilir. Papulalar sürətlə böyüyür və bir başa qalın qartmaqların əmələ gəlməsinə səbəb olur. Qartmaqlar 5-6 gündən sonra qopub düşür və yerində birləşdirici toxumadan ibarət olan çapıqlar yaranır. Xəstəlik 3-4 həftə davam edir və çox vaxt sağalma baş verir. Bəzən mürəkkəbləşmələrlə əlaqədar olaraq qastroenterit, ağciyərin iltihabı və bəzən sepsis nəzərə çarpır. Quzular xəstəliyə daha çox həssaslıq göstərir.
Keçilərdə xəstəlik yüngül gedişli olmaqla çiçək səpgiləri Ən çox yelin üzərində əmələ gəlir. Çəpişlərdə ağız və burun boşluğunun selikli qişası da zədələnir.
Diaqnozu: Xəstəliyə diaqnoz qoymaq üçün onun epizootoloji xüsusiyyətləri, kliniki əlamətləri, patoloji-anatomik dəyişiklikləri nəzərə alınır və laboratoriya müayinələri aparılır. Xəstəliyin diaqnozunda seroloji reaksiyalardan istifadə edilir.
Təfriqi diaqnozu: Xəstəliyi qoyunlarda kontagiozlu pustulyozlu dermatit və qoturluqdan təfriq etmək lazımdır.
Müalicəsi: Qoyunların çiçəyi zamanı xəstələr ayrılır və isti yerə aparılaraq keyfiyyətli və asan həzmolunan yemlərlə təmin edilir. Spesifik müalicə vasitələri olmadığı üçün simptomatik müalicə aparılır. Əgər bakterial infeksiyalarla mürəkkəbləşmə olarsa antibiotiklərdən istifadə edilir.
İmmuniteti: Təbii şəraitdə xəstələnib sağalmış heyvanlarda yüksəkgərginlikli immunitet yaranır. Qoyunların çiçəyinə qarşı keçmiş SSRİ məkanında 1944-cü ildən vaksin işlədilir.
Profilaktika və mübarizə tədbirləri: Çiçəyin profilaktikası üçün baytarlıq-sanitariya tədbirlərinə təsərrüfatlarda ciddi şəkildə əməl edilməlidir. Yeni alınmış heyvanlar karantində saxlanmalı, yemlər üzərində baytarlıq nəzərəti olmalı, çiçəyə qarşı vaksinasiya edilamiş heyvandarlıq işçiləri 14 gün işdən azad olunmalıdır.
Xəstəliyə görə sağlam ferma və təsərrüfatlarda daxil edilmiş qoyun və keçilər 1 ay karantində saxlanmalıdır. Təsərrüfata karantin qoyulur. Çiçək zamanı bütün xırdabuynuzlu heyvanlar müayinədən keçirilir və 2 qrupa ayrılır. Təzə xəstəliyə tutulanlar və xəstəliyə şübhəlilər, ikinci qrupa isə sağlam heyvanlar. Birinci qrup heyvanları ayırıb müalicə edirlər, ikinci qrup heyvanlar peyvənd edilir. Xəstəlikdən məcburən kəsilmiş heyvanların əti və sağılan süd təsərrüfat daxilində paylanılır, ölmüş heyvan cəsədləri yandırılır. Təsərrüfatlarda qoyunlar peyvənd edilir və təsərrüfat ətrafında immun zona yaradılır. Cari dezinfeksiya məqsədilə 3%-li natrium qələvisi, 3%-li xlorlu əhəng və 2%-li sönmüş əhəng məhlullarından istifadə edilir.
